تاریخچه سیستم های حسابداری در ایران را می توان به پنج دوره زیر تقسیم نمود:
1- ایران قبل از اسلام
2-ایران بعد از اسلام تا دوران قاجاریه
3- از دوران قاجاریه تا انقلاب مشروطیت
4- از انقلاب مشروطیت تا اوایل دهه چهل
5-از اوایل دهه چهل تاکنون
1- سیستم های حسابداری در ایران قبل از اسلام
پیشینه حسابداری در ایران نیز به نخستین تمدنهایی بر می گردد که دراین سرزمین پا گرفت، و مدارک حسابداری بدست آمده با ۲۵ قرن قدمت، گواه بر پیشرفت این دانش در ایران باستان است. در طول تاریخ، روشهای حسابداری متوع و متعددی برای اداره امور حکومتی و انجام دادن فعالیتهای اقتصادی ابداع شد، که در پاسخ به نیازهای زمان، سیر تحولی و تکاملی داشته است. ممیزی املاک در تمدن ساسانی(در جریان اصلاحات انوشیروان، به منظور تشخیص مالیاتهای ارضی، کلیه زمینهای مزروعی کشور ممیزی و مشخصات آن از جمله مساحت، نوع زمین و نوع محصول در دفتری ثبت می گردید) یک نمونه از این تکامل است.
به استناد دادههای باستانشناختی بهدست آمده از شوش و در زیر لایههای تپه اکروپول» که از نظر تاریخی سالهای۳۵۰۰ تا۳۰۰۰ پیش از میلاد را در بر میگیرد، تعدادی از اشیای شمارشی به شکل مخروط، کُره (تیله) و میله (باتونه) به دست آمده است (محمدیفر، ۱۳۸۵). علاوه بر شوش، در چغامیش» در نزدیکی شوش نیز دادههایی مثل مهرهها و گلولههای شمارشی و همچنین گِلنوشتههای اقتصادی که نشاندهنده شمارش است، بهدست آمده است (محمدیفر، ۱۳۸۵ ). از میان دادههای بهدستآمده، اطلاعات مربوط به شیوههای حسابرسی در عصر هخامنشیان درخور توجه است. خانم پروفسور هاید ماری کخ (Heid Mary Kokh) در کتاب از زبان داریوش» و برطبق اسناد حفاریهای سالهای ۱۹۳۳- ۱۹۳۴، (و همچنین ۱۹۳۶– ۱۹۳۸) در تخت جمشید و با یافتن حدود ۳۰ هزار لوح گلی که به خط عیلامی بوده، اطلاعات گرانبهایی را ارائه کرده است. این لوحها متعلق به بایگانی دیوانی داریوش» بوده است. متن این لوحها بیشتر کوتاه و حاوی مطالبی در باره درامدها و هزینههاست (محمدی فر، ۱۳۸۵).
سیستم شمارش اعداد
بشر ابتدا شمارش را با انگشتان دستوپا انجام میداد، لیکن بعدها واحدهای اندازهگیری مانند وجب» و قدم» بهوجود آمد. در واقع سیستم دهدهی» امروز که برای بیان کمیتها به کار میرود، از بهکار بردن انگشتان دست برای شمارش ناشی شده است (همشهری،۱۱/۳/۱۳۸۷). برخی از پژوهشگران دانش واژهشناسی بر این باورند که ریشه واژه دیجیت ( Digit ) که امروزه به معنای رقم» و انگشتان دست» به کار میرود، ایرانی است. بر پایه نظر برخی از محققان واژه دیجیت از دیشتی ( dishti ) اوستایی و به همان معنا گرفته شده و واژه دست» در فارسی امروزی نیز بر گرفته از آن است (ضمیمه جامجم، ۲۳/۱/ ۱۳۸۸). هر عدد کمتر از ۱۰ را دیجیت (digit) میگویند (صدری، افشار،۱۳۷۳).
تشکیلات مالی ایرانیها
ایرانیان قرنها به خبرگی و مهارت در امور مالی، محاسباتی و حسابداری، زبانزد جهانیان بودهاند؛ بهطوری که نظام مالی و اداری امپراتوری بیزانس در قرن هفتم میلادی، به تقلید از اصلاحاتی بوده که در قرن ششم میلادی در تشکیلات مالی، اقتصادی، پولی و حسابداری ایران به دست انوشیروان صورت گرفته است. برخی از اصطلاحات بانکداری امروز از قبیل واژه چک» از اصطلاحات فارسی قدیم بوده که به غرب راه یافته است. علاوه بر این، کلمه دوان» در زبان فرانسه که به معنای گمرک» میباشد، از لفظ فارسی دیوان» گرفته شده است (آزمون، ۱۳۸۵). همچنین، کلمه کراسه» در زبان فارسی باستان به معنای دفتر و دستک» (حساب و کتاب) آورده شده است(آزمون، ۱۳۸۵).
نخستین مهارتها در گستره موضوعهای مالی، بانکی و حسابداری در ایران را به استناد الواح کشفشده در بابل» و به دوران فریدون» نسبت میدهند. در دورانی که میتوان بابل را پایتخت ایران به حساب آورد، اسناد و قراردادهای مالی مهم نوشته بر گل را در کوره میپختند تا از خطر نابودی ایمن بماند آزمون، ۱۳۸۵). مخارج بزرگان دربار و حتی شخص پادشاه، بدون استثنا و بهدقت بازبینی و حسابرسی میشده است ( Tarikhema.ir ).
لوحهای دیوانی تختجمشید
در لوحهای فراوان گلی که از قسمت خزانه تختجمشید بهدست آمده است (و با کمال تاسف همه آنها از ایران خارج و بهویژه به امریکا برده شده)، روشن میشود که در زمان حکومت هخامنشیان سازمان اداری گسترده و منظمی وجود داشته که به همه زمینههای اقتصادی و اجتماعی کشور رسیدگی میکرده است. صورت کارگاههای خیاطی و فرشبافی و مبلسازی و میزان محصول کشتزارها، دامداریها و سهم ماهانه هر یک از کسانی که به کار مشغول بودهاند و دهها حساب دیگر در مرکز استانها نگهداری میشده است (شهریاری، ۱۳۸۰). الواح و اسناد پرسپولیس جنبه داستانی و روایتی ندارد، بلکه واقعیت عینی در این اسناد به وضوح مشخص است. عمده این اسناد، به دو بخش تقسیم میشود:
1- الواح استحکامات» (قلعه)، مربوط به عملیات گرداوری، انبارداری و توزیع مواد غذایی و آذوقه است.استفادهکنندگان از این مواد عبارت بودهاند از شاه و خانواده او، صاحب منصبان رتبه دیوانی (سازمان اداری)، کاهنان» (یا خدمتگذاران دینی)، چارپایان و بهخصوص کارگرانی که در دبیرخانهها و تاسیسات کشاورزی روستاها و کارگاههای تبدیل مواد پرسپولیس کار میکردند. این الواح در یک زنجیر دراز تحویل جیرههای غذایی به افراد و گروههایی که از نقطهای به نقطه دیگر امپراطوری سفر میکردند، ثبت شده است. در سه مجموعه دیگر از الواح، نامهها، یاداشتهای روزانه و صورتحساب انبارها نوشته شده است.
2- الواح خزانه»، مربوط به واریز جیره به صنعتکارانی است که در کارگاههای دوران داریوش و خشایارشا و اردشیر اول کار میکردهاند. در سالهای ۴۹۴-۴۹۳ قبل از میلاد، بخشی از جیره آنها به صورت پول و نه بهشکل محصولات غذایی، به آنها پرداخت میگردید (کریم آبادی ، ۱۳۸۵).
محتوا و مضمون لوحهای تختجمشید این باور را پیش روی قرار میدهد که اسناد داخلی و حسابداری» کارکنان تختجمشید، در واقع یک بایگانی اداری بوده است. شکل ظاهری این لوحها تقریبا به اندازه یک کف دست» است و بر روی گل خام نوشته و نگهداری میشدهاند. هر لوح در چند نسخه نوشته میشده تا برای بایگانی ادارات دیگر به شهرهای مورد نیاز ارسال شوند. یک نسخه نیز در تخت جمشید نگهداری میشد. ایرانیان در ساختن انوع مُهر» نیز خبره بودهاند. این اسناد به دقت طبقهبندی و بایگانی و رونوشتی از آن به نواحی و شهرها فرستاده میشده است .( (Tarikhema.ir )
دوره عیلامی
در زمان فرمانرویی داریوش، اسناد دیوانی به خط عیلامی نوشته میشد. خشایارشا نیز همین روش را داشت. هنوز هم از زمان اردشیر، اسناد محاسبات دیوانی به خط عیلامی بر جای مانده است (رجبی، ۱۳۷۶). در دوره تمدن عیلامی نیاز به استفاده از فنون مالی از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. آنچه از کاوشهای علمی در دوره عیلامی به اثبات رسیده، وجود املاک وسیعی است که از طرف طبقه حاکم به خدایان اهدا میشد و این املاک در اختیار کاهنان قرار میگرفت. بنابراین بهدلیل وجود درامد»، ضرورت جمعبندی اطلاعات حسابداری نیز احساس شد. شواهد نیز تاییدکننده این واقعیت است. بهعنوان مثال، طبق سندی که از شوش» به دست آمده، مشخص شده است که الهه ایلامی انونیتوم» یک مزرعه بزرگ را با احترام توسط کاهن خود اجاره داده است (محمدیفر، ۱۳۸۵).
داریوش و امور دیوانی
در عصر هخامنشیان و بهویژه در دوران داریوش اول، نظام اقتصادی به گونهای سامانیافته بود که دولت هرگز با مشکلات مالی» برخورد نمیکرد و در عین حال طبقات مختلف مردم نیز تحت فشار سنگین نبودند. نکته درخور توجه دیگر در تنظیم تهای اقتصادی عصر داریوش، تعیین منبع خراج» از سوی حاکم پس از م با حاکمان ایالتها بود. داریوش نخستین کسی است که دفتر دولتی خراجگذاری را منتشر کرد. او فهرست خراج همه ایالتها را مشخص و منتشر کرد تا همه ایالتها از میزان خراج اطلاع داشته باشند (کریم آبادی، ۱۳۸۵).
سیستم حقوق و دستمزد
در اوستا» در باره مزد کارگران یا حقاحمه، از چارپایان ذکر شده است، چنان که در فصل هفتم وندیداد» در چند قسمت، از حقالقدم» پزشک یاد شده است. در دوران هخامنشی، دادوستد و پرداخت مواجب و مزد کارگران و صنعتگران بیشتر جنسی» بود و علیالرسم گوسفند» پایه و میزان پرداخت بوده است. همچنین، مقداری از آن را به ِشکِل ( Shekel ) و بقیه را به تناسب مزد، گوسفند دادهاند یا آن را فقط با پول رایج هخامنشی یعنی شکل» پرداختهاند (فرقاندوست حقیقی، ۱۳۸۵). طبقهبندی دستمزدها، بسیار غنی و از جهاتی چنان مدرن است که گاه پیشرفتهتر از امروز به نظر میآید.
"کارمندان دیوانی" نیز دو رده بسیار متفاوت داشتهاند: اول اربابان و آزادان، دوم خدمتکاران و پادوها. مزد کارگران بهطور عمده به صورت جنسی» پرداخت میشد و پایه اصلی محاسبه آن جو» (بهعنوان سکه) و حداقل مزد یک مرد، ۳ (سه) بن» جو در ماه بود. یک بن» برابر با ده دقه» و هر دقه برابر با، هم حجم ۹۷/۰لیتر جو (تقریباً معادل یک کیلوگرم جو) بود. بنابراین یک دقه» نزدیک به هم حجم یک لیتر جو میشد که به زحمت از آن نیم کیلو نان میپختند (رجبی، ۱۳۷۶). پایینترین سطح حقوق، یعنی هم حجم ۳۰ لیتر جو در ماه، به خدمتکارها و پادوها تعلق میگرفت که با دستمزد کارگران خارجی» همسطح بوده است. از این کارگران که از لیکیه، تراکیه و یا از بلخ میآمدند، بیشتر برای برداشت محصول استفاده میشد. همه کارگرانی که حداقل جیره را میگرفتند، به عناوین و مناسبتهای گوناگون اضافه درآمد» داشتند. بهطور منظم، شاید هر دو ماه یک بار پاداش» دریافت میکردند که اغلب هم حجم یک لیتر جو و نیم لیتر نوشیدنی بود (رجبی، ۱۳۷۶). به این پاداشها باید جیرهای را که دیوان اداری» به نام کمک شاهانه» به کارگران میداد، افزود. تقسیم این کمکهـا به عهـده سـرپرسـت ویـژهای بود کـه مفتش» خوانده میشد (رجبی، ۱۳۷۶).
میزان دریافتی گروهی از حقوقبگیران ردههای بالا، چشمگیر بود و از همه بالاتر دریافتی رییس تشریفات» بود که همه تشکیلات دیوانی پارس» یعنی هسته مرکزی حکومت ایران، را زیر نظر داشت. حقوق ماهانه او، عبارت از هم حجم ۵۴۰۰ لیتر جو، ۲۷۰۰ لیتر نوشیدنی و ۶۰ راس بز یا گوسفند بود (رجبی، ۱۳۷۶).
سازمان اداری و مالی پارس و حسابداران خبره
تا مدتهای دراز چنین گمان میرفت که تختجمشید تنها بهمنظور نشان دادن قدرت داریوش و جانشینان وی برای برگزاری جشنها و آیین نوروزی بناشده است، در صورتی که اکنون به کمک الواح دیوانی» مشخص شده که تخت جمشید، مرکز کل سازمان اداری و مالی پارس» بوده بهطوری که سررشته تمام امور مالی در تختجمشید به هم میپیوسته است. در این تشکیلات پیچیده، هر مامور دیوانی» موظف بوده است در هر سفر همیشه لوح ماموریتی مُهر شده را به همراه داشته باشد که در این لوح قید میشد دارنده آن از سوی چه مقامی ماموریت دارد و باید چه مسیری را طی کند و چه میزان آرد، نوشیدنی و گوشت برای زمان ماموریت خود و همراهان زیر دستش باید در مسیر ماموریت از خزانههای پادشاه دریافت کند (رجبی، ۱۳۷۶). بدون تردید سهم عمدهای از عظمت دوران داریوش هخامنشی را میتوان نتیجه دقت، کنترل، نظارت و سیستم منحصر به فرد اداری و مالی» آن دوره به حساب آورد. حسابداران خبره» که در فارسی باستان همره کره ( Hamarak ) نامیده میشدند، سیستم حسابداری منظم و دقیقی ایجاد میکردند و بهطور سالانه، خزانههای کشور را مورد حسابرسی قرار میدادند (آزمون، ۱۳۸۵).
خزانهدارها
یکی از بلندپایهترین مقامات سازمان مالی هخامنشی، خزانهدار بوده است. این عنوان به فارسی باستان گنزه بره ( Ganzabara ) خوانده میشد. خزانههای کشور زیر نظر خزانهدار» تختجمشید که مسئول اداره کردن نوزده خزانه» در کل کشور بود، قرار داشت. انبوهی از افراد متبحر و آموزش دیده در امور مالی، حسابداری و حسابرسی» در این خزانهها مشغول به کار بودهاند. خزانهها علاوه بر جمعآوری و نگهداری اموال نقدی و جنسی، مسئولیت نظارت مستقیم در تولید انواع محصولات را نیز به عهده داشتهاند. تعداد کارگران خزانه در خزانههای مختلف، گوناگون بوده است. مثلاً خزانه شیراز تا ۲۳۱ کارگر داشته و یا در تختجمشید در یک سال، از ۱۳۴۸ کارگر خزانه نام برده شده است. کرکیش ( Karkis )، چوته یاوده ( Cutayavda ) و برته کامه ( Bartakama ) بدون شک سه تن از خزانهداران نامی زمان داریوش بودهاند که علاوه بر آنکه منشا تحولات شگرفی در نظام مالی، حسابداری و حسابرسی داریوش شدند، امپراتوری وسیع و قدرتمند هخامنشی را به مدت بیش از دویست سال به قدرت بیرقیب جهانی تبدیل کردند (آزمون، ۱۳۸۵).
نظام کنترل هخامنشی
نظام کنترل هخامنشی تنها در جمعآوری و بایگانی سندها خلاصه نمیشد، بلکه هر دو ماه یک بار باید گزارشی از عملکرد همه حوزهها تهیه میکردند. این روند، کار کنترل مرکزی در تخت جمشید را آسانتر میکرد. خوشبختانه بهتصادف، در میان لوحهای بهدست آمده گاهی هم سندهای یک حوزه و هم گزارش جمعبندی (دو ماه یا سالانه) این سندها موجود است. مثلاً از حوزه کردوشوم ( Krdusum ) در منطقه عیلام، گزارش عملکرد دو ماه سال بیست و دوم، (۵۰۹ پ م) بهدست آمده است. از اغلب سندهای منفرد» این محل گزارش جمعی نیز در دست است. برای سندهای متفرق»، نمونهای نیز از گزارش سالانه در دست است. در این گزارش، همه دریافتها و پرداختها»ی یک سال در یک جا جمع شده است. بدیهی است که لوحهای گزارش دو ماهه یا سالانه، اندازه بزرگتری داشتهاند (رجبی، ۱۳۷۶).
سابقه اعداد منفی
در تسویه حسابها گاهی به اعداد منفی» برمیخوریم. برای مثال، در سال ۵۰۲ پیش از میلاد در آبادی پرمیه» برای یک حقالاجاره ۲۲۳۰ لیتری جو، ۴۰۰ لیتر کسری ثبت شده است. معمولاً این کسریها را در سالهایی که محصول زمین بهتر بوده است، باز پس میگرفتند. ظاهراً این مقدار اضافی از طرف دیوان به صورت قسط بدهی محاسبه شده است. در برخی از حسابرسیها، بخش معینی برای دریافتهای اضافی» به چشم میخورد. موقعی که از این گزارشها به تعداد زیادی برای یک سال معین در دست باشد، پی میبریم که آن سال باید سال وفور نعمت و سال بازپرداخت دیون» بوده باشد )رجبی، ۱۳۷۶).
تهیه صورت مالی
ثبت هزینهها در هر ایستگاه پستی به وسیله یک نفر حسابدار» که با در اختیار داشتن گِل تازه، آماده ثبت هزینهها و رویدادهای مالی» بوده، انجام میشده است. ماموری که مُهرش را پس از دریافت جیره بر لوح میزد، باید دو لوح دیگر را نیز مُهر میکرده است؛ زیرا از هر سند دو رونوشت دیگر تهیه میشده که یک نسخه برای واحد حسابرسی و نظارت» محلی که جیره تحویل میشده، ارسال میگشته و نسخه دیگر بهطور مستقیم به مرکز تخت جمشید برای ثبت و کنترل» فرستاده میشده است. نحوه نگهداری این اسناد بسیار درخور توجه است. این اسناد را بر اساس مکان، سال و موضوع طبقهبندی کرده و در سبدهای مخصوصی قرار داده و سپس آنها را در قفسههایی میگذاشتند و برچسب مخصوصی بر آن میزدند و هر دو ماه یک بار گزارشی از عملکرد حوزهها تهیه میکردند تا کنترل، نظارت و تهیه صورتهای مالی سالانه مرکزی آسان شود. در گزارش سالانه، همه دریافتها و پرداختهای یک سال در یک گزارش جمعبندی، و در نهایت صورت وضعیت مالی تهیه میشد. این صورت وضعیت، نسبت به الواح دیگر در اندازهای بزرگتری تهیه میشده است (آزمون، ۱۳۸۵).
نظام حسابرسی
بررسیها نشاندهنده این واقعیت است که در اعصار کهن به فراخور گستردگی حکومتها، از روشهای کنترل مالی استفاده میشده است. در این شیوه شمارش، اسناد و مدارک معبد اوروک ( Uruk ) و لوح امارسین ( Amarsin ) مورد مطالعه قرار گرفته و سپس سنگنوشته حمورابی» به عنوان سند تاریخی بررسی شده است (محمدیفر، ۱۳۸۵: ۱۳۹). برخی از نویسنـدگــان مانـنـد دو فن مـونیـه ( Dauphin Meunier ) معتقدند که بدون تردید سومریان با نظام حسابرسی آشنا بودهاند. بسیاری از اسناد حسابرسی از معابدی نظیر معبد قرمز اوروک»، نشاندهنده گسترش استفاده از مفاهیم علم حسابداری بوده است (محمدیفر، ۱۳۸۵). اندره لایک من ( Andre Leickman ) باستانشناس معروف، امارسین» را چنین توصیف میکند " این لوح در نوع خود دفترچهای است که بر روی آن حسابها، عایدیها و هزینهها در بخشهای مختلف و در ستونهای متعددی نوشته شدهاند. متن لوح، حساب مواد مصرفی» و تعداد روزهای کاری کارگران را نشان میدهد. ریز جزئیات فهرست نیروی کار»، مواد به کاررفته»، نظیر چوب درخت خرما»، نیهای بافتهشده»، حصیر»، کل مواد هزینهشده» و تفاوت آن در خصوص کم یا زیاد بودن با مواد صورتحسابشده» در کارگاهها را نشان میدهد" (محمدیفر، ۱۳۸۵).
وجود اسناد تاریخی حسابداری که در آن، افزایش حساب» در بالا و کاهش حساب» در پایین (اسناد معبد اوروک) نشان داده شده و یا لوح امارسین» که منبع مالی و موارد استفاده سود کشاورزی» را در طول یک سال جمعبندی کرده است و نیز اسناد مالی تحلیلشده عصر هخامنشیان» و سایر گزارشهای مالی- حسابداری، نشان میدهد که جدا از ثبت دادههای مالی، صورتهای مالی نیز از اهمیت برخوردار بودهاند (محمدیفر، ۱۳۸۵).
حسابرس کل
در سیستم مالی هخامنشیان، سر حسابرسهایی نیز وجود داشتهاند که به کلیه درامدها و دریافتیها از فراوردههای کشاورزی تا مالیات و پرداختها، تسلط کافی داشتند. بهعنوان نمونه، در منطقه عیلام به فردی بنام مرنتشانه ( Mrntshnah ) با سمت کنترل حسابرسی» با مهُر شماره ۵۷ بر میخوریم که به کلیه درامدها و دریافتها از فراوردههای کشاورزی تا مالیات و پرداختها تسلط کافی داشته است. وی مسئول اقدام لازم برای دریافت مازاد درامد» نیز بوده است. در راس این حسابرسها، حسابرس کل» قرار میگرفته که سمت کنترل حسابرسیهای منطقه را بر عهده داشته است. البته در برخی از موارد کشاکشهایی نیز با کارمندانِ سهلانگار داشته و ناگزیر بوده است، برای این که سرانجام صورتحسابی» بهدستش برسد، اخطارهایی» نیز صادر کند، برای مثال همین مرنتشانه» در لوحی آورده است: "چرا حساب درامد از بابت بهره سال نوزدهم، میوه آبادی زرشویش ( Zarsvatis ) در ماه ۶ از سال بیست و دوم، به او رسیده است". به این ترتیب معلوم میشود که با نظام دیوانی فوقالعاده دقیقی سروکار داریم که انبوهی کارمند در اختیار داشته است. حساب درامد و مخارج» باید با دقت ثبت میشد و سندها را از هفت خوان کنترل میگذرانید تا سرانجام از بایگانی تختجمشید سر در آورد (رجبی، ۱۳۷۶؛ محمدیفر، ۱۳۸۵). مرنتشانه، نهتنها ترامههای بزرگ را کنترل» میکرده، بلکه مسئولیت انبار غله» نیز با او بوده، همچنین حساب و کتاب بذرهای» آن حوزه نیز در اختیار او بوده است. حتی روی سند مربوط به شترهای یک ملک» و نیز حسابرسی» مربوط به شراب» (که به منزله بهره میوه ثبت شده بوده) مُهر او خورده است ( رجبی، ۱۳۷۶).
سیستم محاسباتی و نظارتی داریوش
در تختجمشید از حدود سی هزار لوح گلی به خط میخی عیلامی، تعداد حدود شش هزار لوح تقریبا سالم» به دستآمده است که حاوی مطالب کوتاه و ارزشمندی در باره نحوه تنظیم دفترهای درامد و مخارج و سیستم نظارتی و حسابرسی بینظیر داریوش بوده است (آزمون، ۱۳۸۵).
خبر داریم که نگهداری کاخهای مدنه و گا» زیر نظر کارگزاری به نام شلامانو ( Shalmanu ) بوده است. دیوانسالاری حتی برای ملکه نیز استثنا قایل نمیشد و اسناد لازم برای محاسبه درامد و مخارج وی را مطالبه میکرد (رجبی، ۱۳۷۶). سیستم نظارتی داریوش چنان دقیق و منظم بوده است که حتی نزدیکان او ناگزیر از پذیرش دقیق حسابرسی سالانه کلیه درامدها و مخارجشان بودهاند. برای نمونه، میتوان به یکی دیگر از الواح ترجمهشده اشاره کرد که در آن ارتیستونه ( Artystone ) یکی از همسران داریوش، به کارگزار خود یعنی شلامانو» دستور میدهد، هزار لیتر نوشیدنی از موجودی کاخش واقع در ابادی کوگنکا ( Kugank ) در اختیار حسابرسی به نام گاوشه پانه ( Govshapana ) بگذارد که مربوط به بدهی ایجادشده ناشی از مخارج یکی از سفرهای وی در قلمرو امپراتوری بوده است (آزمون، ۱۳۸۵). این مقدار نوشیدنی بدون تردید بهعنوان حقوق حسابرس نبوده است. شاید حسابرسِ املاکِ ملکه اریستونه» به این نتیجه رسیده باشد که این مقدار نوشیدنی، علاوه بر پرداختهای قبلی، برای اجرت مستخدمان مورد نیاز است (رجبی، ۱۳۷۶).
درستی ترامهها
بررسی درستی (تصدیق) ترامهها با سه کارمند بوده است. بهعنوان مقام اول، از کسی که مسئول بخش مربوط در آبادی مربوط بوده، نام برده میشود. مثلاً وقتی که حسابرسی غله» انجام میشد، اولین مسئول مربوط، رییس کل انبار» نامیده میشد. پس از رئیس کل انبار، مقام دوم، همیشه یک آتش ریز» بود. این مقام رسمی محل» بود که از سوی حکومت برای انجام آیینهای دولتی تعیین میشد. او باید همزمان امور اداری» را کنترل میکرد و با مُهر خود، مسئولیت صحت صدور سند را بهعهده میگرفت. مقام سوم، نگهبان انبار» نامیده میشد که اغلب به تاکید در زیر اسناد آمده است. حسابرسی در مجموع توسط این سه مقام انجام میشده است (رجبی، ۱۳۷۶).
اشاره بهنام حسابرسان
در ترامههای سالانه بندرت به نام حسابرسان نیز به اشاره شده مثلاً: مسیکه ( Masika )، حسابرسی سال هجدهم و نوزدهم را در سال نوزده انجام داده است (رجبی، ۱۳۷۶). همچنین در آغاز گزارشی در باره غله» آمده است: "حسابرسی سالهای ۱۸ و ۱۹ در دژ هومیاسه ( Humyasa ) انجام گرفت. بازرس دربار به نام تخمرزما ( Taxmarzma ) و آتشبان به نام رته زوشته ( Rtazusta )، انباردار بگینه ( Bayina ) جمعاً سه نفر این حسابرسی را به انجام میرساندهاند" (رجبی، ۱۳۷۶).
گفته نگهبانان
وقتی که مسیکه» به خاطر کار زیاد نتوانست شخصاً همه موارد را کنترل کند، آن قدر محتاط و زیرک بوده که این ناتوانی را عینا بر لوح بیاورد. به این ترتیب او فقط به گفته مسئولان مربوط اعتماد کرده و نوشته است: "ذخیره نگهبانان انبار را در مکنه ( Makan ) خود ندیدم (لذا)، حسابها» را بر اساس گفته نگهبانان انبار انجام دادم" (رجبی، ۱۳۷۶؛ محمدیفر، ۱۳۸۵).
حسابرس ویژه
اغلب در کنار اینها یک حسابرس ویژه» نیز وجود داشت. این حسابرسها» مسئولیت رسیدگی به همه حسابهای یک حوزه را به عهده داشتند. آنها در منطقه خود به همه جا سرکشی میکردند و موجودی محل را کنترل و صورتحساب تهیه مینمودند. کار اینان بیشتر در پایان سال و در ماههای نخستین سال بعد انجام میشد، زیرا نوبت رسیدگی به همه ترامههای سالانه» بود (رجبی، ۱۳۷۶).
کنترلهای مجدد
مهُر مسیکه» بر روی بسیاری از حسابرسیهای مربوط به میوه، نوشیدنی و غله دیده میشود. اما همین حسابرسی نیز بار دیگر کنترل میشد. مثلاً در تسویه حساب میوه یک آبادی به نام ندینیش ( Nadinis ) که مهُر شماره ۲۷ مسیکه» بر آن خورده است، یک بار دیگر تاکید شده: "حساب سال بیست و دوم، در ماه دوم سال بیستوسوم، توسط هوسهوه ( Hussavah ) کنترل شده است" (رجبی، ۱۳۷۶).
علاوه بر این، کلیه گزارشهای حسابرسی باید بار دیگر کنترل و تایید نهایی میشد. مرنتشانه» با سمت کنترلر مالی، علاوه بر حسابرسی مجدد» و تایید گزارشهای حسابرسیشده، در صورت وم حق واخواست» و اخطار» را نیز داشته است (آزمون، ۱۳۸۵).
یادداشتهای اداری
در مجموع میتوان گفت که این گونه متنها، فقط یادداشتهای اداری است. برای نمونه بر لوحی نوشته شده است: "هم حجم ۱۲۰۰ لیتر جو برداشت شد، به حواله دوشهرته ( DUsharta )، وهوکه ( Vahauka )، آن را تحویل گرفت". و یا این متن: "در سال بیست و دوم، تهماسب حسابدار» یک کوزه آبجو گرفت" (رجبی، ۱۳۷۶).
ون و وظیفه دیوانی
این که به ها» هم وظیفه دیوانی» سپرده شود، در بینالنهرین از دیرباز یک تجربه شناخته شده بود. داریوش» نیز این شیوه را خیلی موثر تشخیص داده بود. زیرا علاوه بر این که های ستاینده اهورا مزدا» بسیار درخور اعتماد بودند، فرصتی هم برای کارهای دیوانی» پیدا میکردهاند (رجبی، ۱۳۷۶).
نتیجه گیری
لوحهای محاسبات دیوانی، بیانگر این واقعیت است که در تختجمشید نظام اداری» کاملاً دقیق و منظمی وجود داشته و دستمزدها، پاداشها و کمک هزینهها در اسناد متعدد ثبت و از سوی طرفین حتی مُهر» هم میشده است. لوحهای استحکامات» (قلعه) و لوحهای خزانه» دلیل دیگری بر قدمت تشکیلات مالی ایران است.
در زمان داریوش هخامنشی، تنظیم دفترهای درامد و هزینه» و کنترلهای مالی» از امور عادی و رایج بوده است و خزانههای کشور در تشکیلات منظم و پیچیده دیوانی و سیستم حسابداری» دقیقی بهطور سالانه حسابرسی» میشده است. اسناد دیوانی در دوره عیلامی به خط خاص عیلامیان نوشته میشد و همچنین کلمه چک» از اصطلاحات فارسی قدیم» بوده است. سیستم حقوق و دستمزد نیز از تشکیلات اداری و مالی پارس سرچشمه میگرفت که در آن حسابداران خبره» که نام آنان در فارسی باستان همره کره» بود، بهطور سالانه خزانه کشور را حسابرسی میکردند. در آنجا سرحسابرسانی وجود داشتند که به کلیه درامدها و هزینهها تسلط کافی داشتند. در گزارش حوزه کردشوم»، همه دریافتها و پرداختهای یک سال جمعآوری شده است. اسناد نظام حسابرسی و لوح امارسین»، نشاندهنده استفاده گسترده از مفاهیم حسابداری بوده است. وجود این اسناد حتی جزئیاتی نظیر مواد مصرفی»، نیروی کار»، کل مواد هزینهشده» و … را نشان میدهد.
تصدیق ترامهها بر عهده سه نفر بود؛ اول رییس کل انبار، دوم آتش ریز و سوم نگهبان انبار. همچنین، از دیرباز وظیفه دیوانی» به ان» معتمد سپرده میشد. ایرانیها برای نوشتن به خط فارسی باستان، از شش یا هفت خط مالی و حسابداری» استفاده میکردند. بههر حال، وجود هزاران متن لوح دیوانی کوچک و بزرگ و اسناد مالی در عصر هخامنشیان، از اهمیت فراوانی برخوردار است و به ما نیز این امکان را میدهد که نگاهی عمیق به زوایای این امپراتوری بیندازیم.
2- سیستم های حسابداری در ایران پس از ظهور اسلام تا دوران قاجاریه
در پی پذیرفتن اسلام روابط و مناسبات اقتصادی همانند دیگر شئون اجتماعی تحت تاثیر تعالیم مقدس اسلام دگرگونی بنیانی یافت ولی این دگرگونی عمدتاً در روابط فردی و ارتباطات تجاری شخصی خودنمایی کرد و در دیوانسالاری حکومت های ایرانی که به جز یکی دو سلسله (صفویان و افشاریان) می توان آنها را حکومت های کوچک محلی نامید نمود مشخصی از قوانین اسلامی دیده نمی شود. شاید دلیل این موضوع عدم اعتقاد حکومت های نخستین اسلامی مانند امویان و عباسیان به اجتهاد در بنیانگذاری روش های مالی و اداری بر اساس تعالیم قرآن کریم و دستورات پیامبران عظیم الشان آن بوده است. به هر تقدیر اطلاعاتی که از دوران اولیه حکومت های اسلامی مضبوط است نشان می دهد برادران برمکی (یحیی و جعفر برمکی) سیستم مالی دقیقی در دربار هارون الرشید ایجاد کرده بودند که در قالب یک دیوان محاسبات عملیات مربوط به ثبت و ضبط عایدات مخارج حکومت وی را انجام می داده است. در این دوران می توان به تکامل حسابداری برای نگهداری حساب درآمد و مخارج حکومتی در دوران سلجوقیان(نگارش اعداد را به صورت علائمی کوتاه شده از نام اعداد عربی، حساب سیاق می نامند) اشاره نمود. حسابداری سیاق روشی است که بر اساس آن، حساب جمع و خرج هر ولایت در دفتر مربوط به ان ولایت ثبت و در عین حال یک دفتر اصلی در مرکز نگهداری می شده است که خلاصه جمع و خرج هر ولایت به طور جداگانه در صفحات مربوط، در آن به خط سیاق نوشته می شده است
3- سیستم های حسابداری از دوران قاجاریه تا انقلاب مشروطیت
در دوران قاجاریه یک تحول ابتدایی در مورد سیستم های مالی در ایران ایجاد شد که نقطه اوج آن دعوت مستشاران آمریکایی نظیر ژنرال شوراتسکف در امور ژاندارمری و مشخصاً مورگان شوستر در امور مالی بوده و این شخص یک سلسله فعالیت ها در زمینه ایجاد نظام های مالی و مالیاتی را آغاز می کند که به دنبال قتل گریبایدوف و اولتیماتوم دولت روس، دولت ایران به اجبار وی را از ایران اخراج کرده و به کار او پایان می دهد.
بعدها فردی آمریکایی به نام دکتر آرتور میلسپو به ایران دعوت می شود و او سیستم هایی در وزارت دارایی و گمرکات ایجاد می کند که بعضی از این سیستم ها هنوز در برخی موسسات دولتی رایج است. اعطای امتیاز استخراج نفت به ویلیام ناکس دارسی و به دنبال آن تاسیس شرکت نفت ایران و انگلیس و همچنین اعطای امتیاز تاسیس بانک های استقراضی و شاهنشاهی به بیگانگان در اواخر دوران قاجاریه، زمینه را برای ورود روش های مالی و اداری پیشرفته به کشور فراهم ساخته ولی این روش ها تا مدت ها در حصار همین موسسات و بنگاه های اقتصادی باقیمانده و راهی در سایر موسسات و دوایر دولتی یا خصوصی پیدا نمی کند. . لازم به ذکر است که حسابداری سیاق در دوران قاجاریه تکمیل شد و کتب خمسه(دفاتر پنج گانه) برای گروههای عمده مخارج نیز نگهداری می شده است و نگهداری حساب فعالیتهای بازرگانی به حساب سیاق، نمونه های بارز و پیشرفته آن است.
4- سیستم های حسابداری از انقلاب مشروطیت تا اوایل دهه چهل
نطفه حسابداری و حسابرسی نوین با پیروزی انقلاب مشروطه و تصویب قانون اساسی آن بسته می شود. انقلاب مزبور در بحبوحه وخامت شدید اوضاع اقتصادی، کسری بودجه و استقراض های خارجی فزاینده و تشدید حیف و میل های دیوانیان و درباریان، افزایش خودکامگی و دخل و تصرف های حکام ایالات و ولایات به پیروزی می رسد. پیدایش مفاهیم و ابزارهای دفترداری و حسابداری نوین (عمدتاً دولتی) در ایران موارد چنین مشغله ای بوده است که از همان ابتدا در قوانین کشور انعکاس می یابد. نخستین قوانین مالی و اقتصادی یادگار دوره دوم مجلس شورای ملی است.
در این دوره است که نخستین بودجه نوین کشوری، نخستین قانون مالیاتی (قانون مالیات بلدی بر وسائط نقلیه مصوب ۱۳۲۸ قمری)، نخستین قانون تجاری (قانون قبول و نکول بروات تجاری مصوب ۱۳۲۸ قمری) و بالاخره نخستین قانون حسابداری و حسابداری دولتی (قانون محاسبات عمومی مصوب ۱۳۲۹ قمری) به تصویب می رسد.
فکر اعزام محصل به خارج جهت فراگرفتن رشته حسابداری، اولین بار در دهه اول قرن توسط بانک ملی ایران مورد توجه قرار گرفت. ابتدا عده ای برای کارآموزی و مطالعه در رشته های مختلف بانکی، منجمله حسابداری به بانک های خارج فرستاده شدند و سپس در سال ۱۳۱۵ یک گروه ۱۲ نفری را که از طریق کنکور انتخاب شده بودند برای تحصیل علمی و عملی در رشته تخصصی حسابداری به انگلستان اعزام کردند. به همت تعدادی از فارغ التحصیلان یاد شده سرانجام شرکت ملی نفت در سال ۱۳۳۶ موافقت خود را با تاسیس یک آموزشگاه عالی حسابداری اعلام کرد. این آموزشگاه که از سال ۱۳۵۳ شمسی نام دانشگاه حسابداری و علوم مالی به خود گرفت دارای دوره هایی تا سطح فوق لیسانس بود.
ناگفته نماند که بعضی موسسات فرهنگی دیگر نیز از قبیل موسسه علوم بانکی، دانشکده بازرگانی، دانشکده علوم اداری دانشگاه تهران، دانشگاه ملی و. تدوین رشته های مختلف حسابداری را تا حدودی در برنامه خود گنجانیدند.
5- سیستم های حسابداری از اوایل دهه چهل تاکنون
تغییرات ساختار اقتصادی در سال های ۱۳۴۲ و بعد از آن و گسترش نظام اقتصادی نوینی که نام سرمایه داری وابسته گرفت سبب شد که حسابداری به عنوان فنی که نیازهای اطلاعاتی موسسات و شرکت های جدید التاسیس را برآورده می ساخت، مطرح شود. این نیاز روزافزون بازار کار به وجود حسابداران تحصیل کرده موجب آن شد که موسسات آموزش حسابداری رونق یابد. یکی از پیامدهای تحولات اقتصادی، اجتماعی یاد شده ظهور گروه های صنعتی بزرگ مانند گروه کفش ملی، گروه صنعتی بهشهر و چند شرکت خودرویی از قبیل شرکت جیپ (پارس خودرو)، شرکت ایران ناسیونال (ایران خودرو)، شرکت سایپا، زامیاد و. بود و همچنین با سرازیر شدن سرمایه های خارجی به ایران چندین شرکت و موسسه چندملیتی دارویی و صنعتی در ایران تشکیل شد که وجود این گروه های صنعتی و مجتمع های تولیدی بزرگ که به مناسبت حجم فعالیت های خود امکان اداره کردن آنها با سیستم های سنتی وجود نداشت، موجب شد که سیستم های مدیریت نوین با اقتباس از سیستم های مدیریت خارجی در آنها رایج شود.
استفاده از مشاوران خارجی در امر سیستم دهی در همه ابعاد فنی و مدیریت و از جمله سیستم های مالی و صنعتی موجب بروز تحولات جدی در سیستم های حسابداری این موسسات و به تبع آن گسترش روش های نوین و معرفی سیستم های جدید در سایر موسسات شد. تشکیل شعبات شرکت های بین المللی موجب شد که موسسات حسابرسی صاحب نام خارجی، مبادرت به تاسیس شعبه در ایران نمایند که از آن جمله موسسات کوپرز اند لیبراند، وینی مری، پیت مارویک و پرایس واترهاوس را می توان نام برد. اغلب این موسسات علاوه بر کار حسابرسی به امر طراحی سیستم های حسابداری مالی و صنعتی نیز مشغول شدند و به این ترتیب نقش مهمی در گسترش سیستم های نوین حسابداری در ایران بر عهده گرفتند.
شاید اولین سازمان و موسسه ایرانی که با هدف اشاعه مفاهیم نوین مدیریت و بهبود روش های اداری و سیستم های اطلاعاتی تشکیل شد سازمان مدیریت صنعتی بود که در سال ۱۳۴۱ با تصویب هیات وزیران به عنوان یک سازمان وابسته به وزارت صنایع، کار خود را آغاز کرد.
این سازمان بعدها در سال ۱۳۴۷ به صورت یک شرکت سهامی خاص تحت پوشش سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران درآمد و تا به امروز فعالیت خود را در امر سیستم دهی و آموزش و تحقیق در همه زمینه های مدیریت منجمله طراحی و استقرار سیستم های حسابداری و مالی ادامه داده است. از اواخر دهه چهل، استفاده از کامپیوتر نیز در موسسات و شرکت های بزرگ نظیر شرکت ملی نفت ایران آغاز شد.
ابتدا در سیستم های عملیاتی مانند سیستم کنترل موجودی و انبارها و به تدریج در سایر سیستم ها مانند حقوق و دستمزد و حسابداری مالی و صنعتی کاربرد کامپیوتر رایج شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی اغلب موسسات یادشده منحل شدند و کارشناسان و کارکنان آنها جذب سایر سازمان ها و موسسات ایرانی شدند و بعضی مبادرت به تاسیس موسسات حسابرسی و خدمات مالی نمودند.
ملی شدن صنایع و مصادره شدن موسسات و شرکت های متعلق به وابستگان رژیم گذشته و وم کنترل های متمرکز از سوی سازمان هایی نظیر سازمان صنایع ملی بنیاد مستضعفان، سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران و سایر نهادها و ارگان هایی که متولی صنایع دولتی و تحت پوشش بودند، موجب شد که موسسات حسابرسی وابسته به این سازمان ها تشکیل شود.
از جمله این موسسات موسسه حسابرسی سازمان صنایع ملی و سازمان برنامه بود. این موسسه پس از تشکیل، ضرورت ایجاد واحد خدمات مدیریت برای پاسخگویی به نیازهای مدیریت شرکت های تحت پوشش را احساس کرد و از این رو با دعوت از متخصصین صاحب تجربه اقدام به ایجاد چنین واحدی کرد. این موسسه که بعدها با تشکیل سازمان حسابرسی جمهوری اسلامی ایران (مصوب پنجم دی ماه ۱۳۶۶) به آن سازمان منحل شد، در طول مدت فعالیت خود توانست نظام های حسابداری مالی و حسابداری صنعتی بسیاری را طراحی و اجرا نماید.
حسابداری در ایران امروز ، با تعریف ها ، مفاهیم و بازتاب عملکرد گستردهاش ، جایگاه مناسبی در نظام مالی و اقتصادی یافته است ، بازتاب این امر را می توان در توجه خاص مدیران به حسابداری و استفاده از اطلاعات مالی در تصمیمگیریها و تگذاریهای استراتژیک موسسهها و شرکتهای تحت نظارتشان مشاهده کرد. در سطح کلان نیز شاهد اعتماد و اتکای نظام مالی کشور به رسیدگیهای حسابرسان، بررسی اسناد و مدارک فعالیتهای مالی به وسیله آنان و قضاوت نهایی ایشان هستیم که در قالب گزارش حسابرسی منتشر می شود.
نخستین انتشارات مستقیم به حسابداری و حسابرسی در ایران بخشنامه 13/11/1314 میباشد که برای بار اول از اصطلاحاتی از قبیل بیلان ( ترامه ) – بدهکار و بستانکار صحبت می شد که خود مقدمهای برقوانین مالیاتی سالهای بعد بود.
همچنین در سال 1322 قانون مالیات بر در آمد تدوین شد با وجود اینکه این قانون هرگز به مورد اجرا گذاشته نشد ولی اصطلاحاتی از قبیل هزینه و درآمد در آن به کار رفته بود .حسابداری به روش جدید در ایران بیشتر به مؤسسات خارجی که در ایران مشغول به کار بودند ، موسوم شد. ( این مؤسسات عبارت بودند از شرکت سابق نفت – بانک شاهی و سایر مؤسسات و بانکهای خارجی ) سپس در بانک ملی ایران و سایر بانکهای ایران رواج یافت.
انجمن حسابداران خبره که در سال 1353 بوجود آمده بود، در آذرماه 1350 لایحه تأسیس شرکتهای سهامی حسابرسی به تصویب کمیسیون های مجلسین رسید. این شرکت در حال حاضر عملیات حسابرسی کلیات مؤسسات دولتی مستقل و نیمه مستقل ( سازمان های دولتی به غیر از وزارت خانه ها و شرکتها ) مؤسساتی که از دولت کمک مالی دریافت میکنند را عهدهدار میباشد.
منبع: دانشنامه اقتصاد و مدیریت ، پژوهشی از بدالرسول رحیمی
حسابداری در جهان نزدیک به ۶۰۰۰ سال قدمت دارد و تاریخ نخستین مدارک کشف شده حسابداری به ۳۶۰۰ سال قبل از میلاد بر میگردد. پیشینه حسابداری در ایران نیز به نخستین تمدنهایی بر میگردد که در این سرزمین پا گرفت، و مدارک حسابداری بدست آمده با ۲۵ قرن قدمت، گواه بر پیشرفت این دانش در ایران باستان است. در طول تاریخ، روشهای حسابداری متنوع و متعددی برای اداره امور حکومتی و انجام دادن فعالیتهای اقتصادی ابداع شد، که در پاسخ به نیازهای زمان، سیر تحولی و تکاملی داشته است. ممیزی املاک در تمدن ساسانی(در جریان اصلاحات انوشیروان، به منظور تشخیص مالیاتهای ارضی، کلیه زمینهای مزروعی کشور ممیزی و مشخصات آن از جمله مساحت، نوع زمین و نوع محصول در دفتری ثبت میگردید) و تکامل حسابداری برای نگهداری حساب درآمد و مخارج حکومتی در دوران سلجوقیان نگارش اعداد را به صورت علایمی کوتاه شده از نام اعداد عربی، حساب سیاق مینامند.
حسابداری سیاق که احتمالا در دوران سلجوقیان تکامل یافته، روشی است که بر اساس آن، حساب جمع و خرج هر ولایت در دفتر مربوط به آن ولایت ثبت و در عین حال یک دفتر اصلی در مرکز نگهداری می شد که خلاصه جمع و خرج هر ولایت به طور جداگانه در صفحات مربوط، در آن به خط سیاق نوشته میشده است. این روش در دوران قاجاریه تکمیل شد و کتب خمسه (دفاتر پنج گانه) برای گروههای عمده مخارج نیز نگهداری میشد و نگهداری حساب فعالیتهای بازرگانی به حساب سیاق، نمونههای بارز و پیشرفته آن است.
با این حال حسابداری نوین (دو طرفه) همانند بسیاری از دانشهای کاربردی دیگر، به همراه ورود فرآوردههای صنعتی و رسوخ موسسات و شرکتهای خارجی به ایران راه یافت و در جریان تحولات اقتصادی -اجتماعی صد سال گذشته با پیدایش سازمانهای جدید دولتی و خصوصی و دگرگونی شیوههای تولید و توزیع بسیار پیشرفت کرد.
حسابداری با تمدن همزاد است و به اندازه تمدن بشری قدمت دارد. در تمدنهای باستانی بینالنهرین که قسمت اعظم ثروتهای جامعه در اختیار فرمانروا یا فرمانروایان بود. معمولا کاهنان که قشر ممتازی را در سلسله مراتب اجتماعی تشکیل میدادند و ظیفه نگارش را بطور اعم و نگهداری حساب درآمدها و ثروتهای حکومت را بطور اخص به عهده یا در واقع در انحصار داشتند و در عین حال به ثبت برخی از معاملات شهروندان نیز میپرداختند، از جمله در تمدن باستانی سومر نظام مالی جامعی برقرار بود و کاهنان سومری علاوه بر نگهداری حساب درآمدهای حکومتی، به نحوی موجودی غلات، تعداد دام ها و میزان املاک حکومتی را محاسبه میکردند.
نخستین مدرک کشف شده حسابداری در جهان، لوحههای سفالین از تمدن سومر در بابل (Babylon) است و قدمت آن به ۳۶۰۰ سال قبل از میلاد میرسد و از پرداخت دستمزد تعدادی کارگر حکایت دارد. مدارک و شواهد بدست آمده از تمدن باستانی مصر (۵۲۵-۵۰۰۰ ق.م) حکایت از آن دارد که در اجرای طرحهای ساختمانی این تمدن، نوعی کنترل حسابداری برقرار بوده که بهرهگیری از نیروی کار هزاران هزار نفر را در امر ایجاد بنا و حمل و نقل مصالح ساختمانی در تشکیلاتی منظم، میسر کرده بود، از تمدن مصر در دورانی که یونانیان و رومیان بر آن تسلط داشتند نیز مجموعه های متعددی از حسابهای نوشته شده بر پاپیروس باقی مانده است. شواهد و مدارک به دست آمده از یونان باستان نیز حکایت از استقرار کنترل های حسابداری دارد. از جمله حساب معبد پارتنون در لوحههای مرمرین آکروپولیس حک و بخشی از آن هنوز هم باقی است.
سکه به عنوان واحد پول حدود ۷۰۰ سال قبل از میلاد در لیدی (Lydia) ابداع گردید. (لیدی سرزمینی باستانی است که در آسیای صغیر، کنار دریای اژه بین میزی (Mysia) و کاری(Caria) قرار داشت. کرزوس (Croesus) آخرین پادشاه آن از کوروش شکست خورد و به سرعت در تمدنهای آن زمان رواج یافت. در عصر هخامنشی، نظام مالی و پولی (نظام پولی بدیعی توسط داریوش اول بر پایه طلا و نقره با رابطه مبادله ثابت پایهگذاری شد و سکه داریک به وزن ۸.۴۱ گرم در مقابل ۲۰ سکه نقره به نام شکل” هر یک به وزن ۵.۶ گرم مبادله میشده است و بنابراین رابطه تبدیل طلا به نقره ( ۳/۱ ۱۳) جامع و منسجمی بر قرار بوده و حساب درآمدها و مخارج حکومت به ریز و به دقت ثبت و ظبط و نگهداری می شد.
در رم و یونان باستان حسابداری پیشرفتهای وجود داشته و نوعی حساب جمع و خرج تنظیم میشد. یک جمعدار، یک مامور دولت و یا شخصی که محافضت پول یا دارایی دیگری به او محول بود؛ در مقاطعی از زمان حساب خود را به اربابش پس میداد. برای این کار رو فهرست تفصیلی از دریافتها و پرداختها بر حسب پول، وزن یا مقیاس دیگری تهیه میشد که جمع آن دو مساوی بود. فهرست پرداخت شامل مبالغ پرداختی، کالای فروخته شده و یا به مصرف رسیده در طول یک دوره بعلاوه مانده پول و کالایی بود که نزد جمعدار باقی مانده و باید به ارباب تادیه میشد. این نوع حسابداری تا قرون وسطی ادامه یافت.
همانطور که ملاحظه فرمودید، حسابداری باستانی تنها جنبههای محدودی از فعالیتهای مالی را در بر میگرفت و یا سیستم جامعی که کلیه عملیات مالی حکومت را ثبت و ضبط کند و یا به نگهداری حساب معاملات تجاری بپردازد، فاصله بسیاری داشت.
از دوران باستان تا اواخر قرون وسطی تغییری اساسی در جهت تبدیل حسابداری به یک سیستم جامع صورت نگرفت و تنها پیشرفت قابل ذکر گسترش دامنه نگهداری حساب برای عملیات گوناگون حکومتها و اشخاص بود. از اوایل قرن سیزدهم دولت - شهرها” و یا شهر- جمهوریهای” کوچکی خارج از سلطه پادشاهان و خوانین فیودال در ایتالیای کنونی پا گرفت که فضای ی- اقتصادی مناسبی را برای رشد سوداگری فراهم آورد. بدین معنی که در این جمهوریهای کوچک هیچ مانعی در راه تجارت آزاد، حتی تجارت با سرزمینهای دور دست وجود نداشت و استفاده از سرمایه به صورت سرمایه مولد یا سرمایه تجاری مانند کشتیها و سایر وسایل بازرگانی امکان پذیر و متداول بود. علاوه بر این، با رونق داد و ستد، پول در مبادلات تجاری نقش گسترده یافت و اقتصاد پولی رواج یافت.
در قرون سیزدهم و چهاردهم همزمان با رشد بازرگانی، صنعت و بانکداری، پیشرفت زیادی در تکنیک نگهداری حساب بوجود آمد. بزرگتر شدن اندازه موسسات، رواج معاملات نسیه و استفاده از عوامل متعدد در کسب و کار موجب شد که دیگر یک شخص به تنهایی نتواند امر موسسه بزرگی را اداره کند و این امر ابداع سیستم حسابداری کاملتری را ضروری ساخت. گمان میرود که کاربرد قاعده جمع و خرج در مورد حساب صندوق نخستین گام در راه پیدایش سیستم نوین بوده باشد.
بدین معنی که صندوقدار در ازای وجوهی که دریافت کرد بدهکار و در مقابل مبالغی که می پرداخت بستانکار می شد. این قاعده در مورد حسابهای مشتریان نیز بکار میرفت و آنان در ازای وجوهی که قرض میگرفتند و یا کالایی که به نسیه میخریدند بدهکار و در مقابل وجوهی که میپرداختند بستانکار میشدند و بدین ترتیب مانده حساب آنها معین میشد. همین قاعده در مورد نگهداری حساب بستانکاران نیز بکار میرفت. در نیمه قرن سیزدهم حسابداران ایتالیایی متوجه این نکته شدند که دریافت پول از یک بدهکار دو ثبت را ضروری میسازد. جنبه دریافت پول که باید در حساب صندوق ثبت شود و جنبه پرداخت پول که باید در حساب شخصی پرداخت کننده پول ثبت گردد. در اوایل قرن چهاردهم دو اصطلاح بدهکار و بستانکار، یعنی دو واژه ایتالیایی دادن(dare) و گرفتن(avere) کاملا متداول گردید. پیشرفت تازه در قرن چهاردهم ابداع شکل دو طرفه حساب بود که در سمت چپ اقلام بدهکار و در سمت راست اقلام بستانکار، نوشته میشد و با این کار چگونگی ثبتها آشکار میگردید.
حسابداری جنسی با نگهداری حسابی جداگانه برای هر محموله از کالای خریداری شده آغاز گردید و هر حساب در ازای خرید یک محموله کالا بدهکار و در مقابل حساب فروشنده یا حساب نقد بستانکار میشد.
سپس با فروش هر مقدار از کالای یک محموله، حساب مربوطه بستانکار و در مقابل حساب مشتری یا حساب نقد، بستانکار میگردید تا اینکه تمامی اجناس یک محموله به فروش برسد. این کار یعنی بدهکار کردن حساب هر محموله از کالای خریداری شده به قیمت خرید و بستانکار کردن آن به قیمت فروش معمولا تفاوتی را ایجاد میکرد که به حساب سود و زیان نقل میشد. بدین ترتیب سیستم دفتر داری دو طرفه به آرامی و در پی مجموعهای از ابداعات پیاپی در فاصله سالهای ۱۲۵۰-۱۳۵۰ میلادی در چند جمهوری کوچک ایتالیا زاده شد و تکامل یافت و شهرهای فلورانس، و نیز و جنوا پیشرو این تحول بودند. برخی از صاحب نظران دفاتر حساب بجا مانده از سالهای ۱۲۹۶ تا ۱۲۹۹ را نخستین دفاتر جساب دو طرفه کامل میدانند. برخی دسگر حساب دو طرفه کاملا متوازنی را که در سال ۱۳۴۰ میلادی توسط پیشکار (steward) شهر جنوا (Genoa) تنظیم گردیده است. نحستین نمونه کامل دفاتر حساب دو طرفه ذکر میکنند. در هر حال، در آستانه قرن پانزدهم میلادی در ایتالیا و دیگر کشورهای اروپایی، سیستم دفترداری دو طرفه بکار رفته است.
گسترش فن دفترداری دو طرفه به سراسر اروپا مرهون انتشار کتاب ریاضیاتی است که لوکا پاچیولی (Luca Pacioli ) به سال ۱۴۹۴ تالیف کرده است. پاچیولی کشیشی بود که در دانشگاههای جمهوریهای پروجا، ناپل، پیزا و فلورانس ریاضیات تدریس میکرد و با اندیشمندان بزرگ هم عصر خود از جمله پیرو دلا فرانسسکا( Piro (della francedca، لیون باتیستا آلبرتی (Leon Battista Alberti) و لیوناردو داوینچی (Leonardo da Vinci) دوستی نزدیک داشت. مطالب کتاب ریاضیات مزبور را پاچیولی نوشت و شکلهای آن را داوینچی ترسیم کرد.
پاچیولی اهمیت کاربرد پول را بعنوان مقیاس مشترک سنجش اقلام مختلف به درستی دریافته بود و بر وم تاریخ گذاری معملات و عطف متقابل دفاتر به یکدیگر تاکیدی بجا داشت. با این حال، وی درباره دوره مالی، تهیه تراز آزمایشی، تهیه صورت سود و زیان، بستن حساب سود و زیان به حساب سرمایه و تهیه ترامه مطلبی ندارد و تنها درباره طرز بستن و وم موازنه کردن حسابها به هنگام نقل حسابها از دفاتر قدیمی به دفاتر جدید توضیحات نسبتا کاملی داده است. همچنین پاچیولی بین اموال شخصی تاجر و اموال تجارتخانه تمایزی نگذاشته و درباره نگهداری حساب داراییهای ثابت نیز مطلبی ندارد.
رساله پاچیولی (که او را پدر حسابداری می نامند) به علت سادگی، روانی و ارزشهای عملی در طول قرنهای پانزدهم و شانزدهم به اغلب زبانهای اروپایی ترجمه شد و حسابداری دو طرفه تا اواخر قرن هفدهم در اغلب کشورهای اروپایی رواج یافت.
از قرن شانزدهم تا اوایل قرن نوزدهم تحول بنیادی در حسابداری بوجود نیامد، تنها تغییر اساسی تیوری جدیدی بود که توسط استوین (Simon Stevin) هلندی در اواخر قرن شانزدهم عنوان شد. بر اساس این تئوری در هر معامله در مقابل هر بدهکار باید یک بستانکار وجود داشته باشد. استوین همچنین ضرورت تفکیک اموال موسسه را از اموال شخصی صاحب سرمایه مطرح و وم نگهداری حسابی جداگانه برای سرمایه را نیز عنوان کرد. تغییرات دیگری که در این فاصله در دفتر داری رخ داد عبارت بود از ایجاد ستونهای فرعی در دفاتر رومه و کل، منسوخ شدن دفتر باطله و جایگزینی اسناد و مدارک مربوط به معاملات (مانند فاکتور خرید و فروش) به جای آن. حسابداری جنسی نیز در این فاصله بهبود یافت و سود و زیان هر محموله محاسبه و به حساب سود و زیان نقل میگردید. تا سال ۱۸۰۰ میلادی موازنه کردن حسابها در پایان سال، تهیه صورت سود و زیان و ترامه معمول شد اما جز برای نگهداری سوابق فعالیتهای موسسه استفاده دیگری نداشت.
سیستم دفتر داری دو طرفه که گوته (Goethe) اندیشمند بزرگ آلمانی آن را یکی از زیباترین ابداعات بشری میداند، مجموعه منسجمی را فراهم آورد که کلیه معاملات و رویدادهای مالی ثبت، سود هر فعالیت تجاری تعیین و اموال شخصی تاجر از اموال تجارتخانه یا موسسه تجاری تفکیک گردید.
ابداع و تکامل سیستم دفتر داری دو طرفه اولا سوداگریهای بزرگ مانند فرستادن کشتیهای عظیم حامل کالاهای گوناگون به نقاط مختلف جهان را با مشارکت بازرگانان و افراد متعدد، تسهیل کرد، زیرا با کاربرد آن سرمایهگذاری هر یک از مشارکت کنندگان در یک فعالیت سوداگرانه که معمولا به صورت کالا و اجناس گوناگون بود به سهولت بر حسب پول (سکه) اندازهگیری و حساب آن جداگانه نگهداری میشد و در خاتمه فعالیت نیز کالا و طلا و نقرهای که کسب شده بود، بر حسب پول قابل تقویم و محاسبه میشد و در نتیجه تعیین سهم هر یک از مشارکت کنندگان از کل درآمد حاصل به سادگی امکان پذیر میگردید. ثانیا حسابداری دو طرفه، با فراهم ساختن امکان تفکیک اموال شخصی تاجر از اموال تجارتخانه، تشکیل شرکتهای تجارتی را با مشارکت چند نفر عملی کرد، زیرا با کاربرد آن، نگهداری حساب جداگانه سهمالشرکه هر یک از شرکا در سرمایه شرکا امکان پذیر و سهم آنان از کل دارایی شرکت و منافع حاصل از فعالیت تجاری قابل اندازهگیری و محاسبه شد. این امکان، مشارکت صاحبان سرمایهای را که خود به کار تجارت نمیپرداختند نیز عملی ساخت و بدیت ترتیب رشد و توسعه بنگاهها و موسسات تجاری را تسریع کرد.
به رغم تحولات شگرف اقتصادی، اجتماعی و دگرگونی و پیچیدگی و توسعه معاملات و سازمانهای تجارتی از قرن شانزدهم تا عصر حاضر، عناصر اصلی سیستم دفترداری دو طرفه همچنان بدون تغییر باقی مانده است. دلیل بقای این سیستم در طول پنج قرن در سادگی اصول، انعطاف پذیری و قابلیت ان در ثبت، انتقال و گزارش اطلاعات بسیار متنوع، در قالب صورتهای مالی قابل رسیدگی است.
سسیتم ثبت دو طرفه که به اعتبار ابداع ان در ایتالیا، سیستم حسابداری ایتالیایی نیز نامیده میشود به سرعت در سراسر اروپا رواج یافت و در طول قرن هجدهم تقریبا کلیه موسسات مالی و تجاری بزرگ، این شیوه حسابداری را بکار میبردند اما اروپای قرن هجدهم آبستن تحولاتی شگرف بود. انقلاب صنعتی در نیمه دوم این قرن آغاز و تا پایان نیمه اول قرن نوزدهم تداوم یافت و تحولات و تغییرات وسیع اقتصادی و اجتماعی را در پی داشت. این تحول بنیادین بر تمامی عرصههای زندگی فرعی و اجتماعی مردم اروپا اثر گذاشت و مناسبات اقتصادی اجتماعی و ی جوامع اروپایی را دگرگون کرد و از طریق این قاره به سراسر جهان راه یافت و آثار مفید و زیان بار بسیاری به جای گذاشت. بارزترین عرصه تحول در انقلاب صنعتی، قرار گرفتن ماشین در خدمت تولید بود که شیوه تولید را از تولید دستی به تولید کارخانهای متحول کرد. پیدایش و رشد کارخانههای بزرگ و کوچک با توانایی ساختن کالاهای همسان به مقدار زیاد، از یک سو به زوال صنایع دستی، روستایی و خانگی در مدت کوتاهی انجامید و از سوی دیگر، رقابت بین کارخانه داران را ایجاد کرد. حسابداری صنعتی ابتدا بیشتر به گزارش بهای تمام شده محصولات بر مبنای اطلاعات مالی گذشته تاکید داشت و در پیش بینی اینده از حدس و گمان فراتر نمیرفت.
اما بزرگتر شدن کارخانهها و پیچیدهتر شدن روشهای تولید و در نتیجه افزایش تولیدات، رقابت بین واحدهای صنعتی را برای تسلط بر بازارهای پیوسته ملی و همچنین رقابت در عرضه تولیدات به بازارهای جهانی تشدید کرد و اداره موسسات بزرگ پیچیده به پیدایش مفهوم مدیریت علمی انجامید. مدیریت علمی، روش برخورد منظم و منطقی با مسایل به منظور یافتن بهترین راه برای انجام هر کار است. وجود رقابت، نیاز به آگاهی از بهای تمام شده محصول را ایجاب نمود و در پاسخ به این ضرورت نوعی دفتر داری صنعتی یا دفتر داری هزینهیابی که بعدها حسابداری صنعتی نامیده شد، ابداع گردید.
علاوه بر این، در گذر زمان تکنیکهای گزارش اطلاعات مالی برای تصمیم گیریهای مدیریت تکامل یافت و با ارائه و توضیح مدلهای مقداری، امکان اتخاذ تصمیمات درست بر اساس اطلاعات موجود، تسهیل گردید. امروزه این رشته از حسابداری به معنای اعم حسابداری مدیریت نامیده میشود.
با بزرگتر شدن شرکتها نیاز به توسعه و همچنین سرمایه بیشتر احساس شد. لذا با بهرهگیری از دو دستاورد بزرگ و مفید سرمایهداری صنعتی یعنی سازماندهی و همکاری، موجبات رشد، توسعه و تکامل شرکتهای سهامی فراهم و با سازمان یافتن بازار سرمایه، تامین مالی طرحهای بزرگ صنعتی امکانپذیر شد.
بازار سرمایه و شرکتهای سهامی این امکان را فراهم آورد که تعداد زیادی از صاحبان سرمایه، با سرمایههای کوچک و بزرگ در یک واحد اقتصادی مشارکت کنند و به این ترتیب مشکلات تامین سرمایههای کلان برای ایجاد ساختمان، خرید ماشین آلات و احداث تاسیسات یک کارخانه بزرگ یا طرح بزرگ صنعتی برطرف گردید. در عین حال، محدودیت مسولیت صاحبان سهام به مقدار سرمایهای که در شرکت گذاشتهاند و قابلیت انتقال سهام، به رونق سرمایهگذاری و گسترش بازارهای سازمان یافته سرمایه انجامید.
در ادامه فرآیند رشد و توسعه شرکتهای سهامی، هیئت مدیره شرکتهای سهامی بزرگ، کار مدیریت اجرایی را به مدیران موظفی که برای اداره امور شرکت بر میگزینند محول و خود به تعیین خط مشیهای اجرایی شرکت و نظارت بر کار مدیران میپردازند. این تحول، گروه تازهای از مدیران کار آزموده حرفهای را پدید آورد که در سرمایه موسساتی که اداره میکنند سهمی ناچیز دارند یا اصولا سهمی ندارند، بدین ترتیب غالبا مدیریت موسسات از مالکیت آنها تفکیک و متمایز گردید. سازمان جدید سرمایه، نقش شرکتهای سهامی و بورسهای اوراق بهادار بعد تازهای به حسابداری بخشید و آن وم ارایه گزارشهای مالی به سهام داران برای آگاه کردن آنان از چگونگی اداره سرمایههایشان، ارزیابی عملکرد و سنجش کارایی مدیران و گردانندگان شرکت و بالاخره آینده سرمایه گذاریشان بود.
افزایش موارد استفاده و شمار استفاده کنندگان از اطلاعات مالی، وظیفه حسابداران را از رفع نیازهای معدودی صاحب سرمایه به پاسخگویی به نیازهای مراجع و گروههای متعدد ذینفع و ذیعلاقه، ارتقا داد و به آن نقشی اجتماعی بخشید. وظیفه نوین حسابداری را حسابداران شاغل در موسسات نمیتوانستند به تنهایی انجام دهند زیرا وجود رابطه استخدامی مستقیم آنان را به پذیرش نظرات مدیران واحدهای اقتصادی در تهیه صورتهای مالی ناگزیر میکرد و از طرفی اشتغال آنان در موسسات، نوعی جانب داری طبیعی از آن موسسات را در پی داشت. حال آنکه صورتهای مالی باید نیازهای گروههای مختلف استفاده کننده با علایق و منافع متفاوت و احتمالا متضاد را برطرف میکرد. برای آنکه گروههای مختلف استفاده کننده بتوانند به صورتهای مالی تهیه شده توسط موسسات اعتماد بیشتری نمایند، حسابداران خبرهای انتخاب شدند و وظیفه یافتند که با رسیدگی به مدارک اسناد و حسابها هرگونه تقلب و سوء استفاده را کشف و نسبت به صورتهای مالی بیطرفانه اظهار نظر کنند و این کار حسابرسی نامیده شد. حسابرسی به معنای عام یعنی رسیدگی به حسابها از لحاظ کشف تقلب و سو استفاده سابقه طولانی دارد و در طول تاریخ همیشه نوعی حسابرسی در موسسات دولتی و خصوصی وجود داشته است، اما حسابرسی به معنای نوین یعنی رسیدگی و اظهار نظر نسبت به صورتهای مالی به دنبال رشد و پیدایش شرکتهای سهامی که در آن مسولیت سهامداران محدود به مقدار سرمایهای بود که در شرکت گذاشته بودند، بوجود آمد و زادگاه آن انگلستان است.
اما تغییر شگرفی که اکنون در جریان است، تحول حسابرسی از حسابرسی مالی به حسابرسی جامع است که در آن علاوه بر رسیدگی و گزارش نسبت به صورتهای مالی واحد مورد رسیدگی، عملیات و معاملات آن از لحاظ رعایت تهای مقرر شده توسط مراجع تصمیم گیرنده (مانند مجمع عمومی) و رعایت قوانین و مقررات حاکم بر فعالیت واحدهای اقتصادی رسیدگی میشود و کارایی مدیریت واحد مورد رسیدگی از لحاظ چگونگی استفاده از منابع موجود و نحوه اجرای برنامه و عملیات ونتایج حاصل از آن سنجیده و گزارش میشود. این گونه حسابرسی که جنبه اخیر آن حسابرسی مدیریت نامیده میشود عمدتا در مورد شرکتهای بزرگ که منابع کلان و حیطه فعالیت گستردهای دارند و مدیریت آن از مالکیت سرمایه جداست در پاسخ به ضرورت ارزیابی عملکرد مدیریت این گونه موسسات توسط متخصصین با صلاحیت (حسابداران و متخصصان رشتههای دیگر) اجرا میشود و چشم انداز تکامل حسابداری حرفهای است.
درباره این سایت